Yarı zamanlı çalışmada Avrupa’nın tablosu değişiyor: Türkiye nerede?

Teknolojik gelişmelerle değişen iş hayatında yarı zamanlı çalışma da ülkelere göre değişim gösteriyor. Daha fazla esneklik ya da daha iyi bir iş-yaşam dengesi arayışı olanlar yarı zamanlı işlere daha çok yöneliyor. İşletmelerin de hem maliyet hem de farklı iş yüklerini yönetmek için tercih ettiği yarı zamanlı çalışma şekli ücretlerin düzeylerine göre de ülkelerde farklılaşıyor.

AB’nin istatistik kurumu olan Eurostat verilerine göre, AB'de 2024 yılında çalışanların yüzde 17,1'si yarı zamanlı çalışan oldu.

Yarı zamanlı çalışma, işinde tam zamanlı çalışanlardan daha az çalışma saatlerine sahip kişi olarak tanımlıyor. OECD'ye göre, haftada 30 saat ve altında çalışmak yarı zamanlı çalışma anlamına geliyor.

AVRUPA'DA HANGİ ÜLKELER YARI ZAMANLI ÇALIŞIYOR

Euronews’in haberine göre, Avrupa'daki 33 ülke genelinde, yarı zamanlı çalışma oranı Bulgaristan'da yüzde 1,5 olurken, en yüksek olan İsviçre'de yüzde 40,5'e kadar çıkıyor. Hollanda’da da yüzde 38,9 ile İsviçre'nin hemen ardından geliyor.

Avusturya ve Almanya'da da yarı zamanlı çalışma oranı çok yüksek olurken, bu ülkelerde yaklaşık on kişiden üçü yarı zamanlı çalışıyor.

Sıralamanın en alt kısımların Bosna Hersek, Romanya, Hırvatistan, Slovakya ve Macaristan gibi ülkelerde yarı zamanlı çalışanların oranı yüzde 5'in altında kalıyor.

YARI ZAMANLI ÇALIŞMAYI HANGİ ÜLKELER TERCİH EDİYOR?

Avrupa genelinde yarı zamanlı çalışma tablosu farklılaşıyor. Yarı zamanlı çalışmanın Balkanlar ve Doğu Avrupa'da, Batı ve Kuzey Avrupa'ya kıyasla genel olarak çok daha az yaygın olduğu görülüyor.

Litvanya Sosyal Bilimler Merkezi'nden Rasa Mieziene ve Sandra Krutuliene’e göre, “Kadınlar, gençler, yaşlı çalışanlar ve çalışma kapasitesi azalmış kişiler, yarı zamanlı istihdamı tercih etme ihtimali daha yüksek gruplar” olurken, “Bu grupların istihdam oranlarının yüksek olduğu ülkelerde yarı zamanlı çalışma düzeyleri de daha yüksek olma eğiliminde” olduğu görülüyor.

Bir diğer unsur da ücretler oluyor. Mieziene ve Krutuliene'ye göre, ücretlerin yüksek olduğu ekonomilerde yarı zamanlı çalışma da yeterli gelir sağlayabilirken, ücretlerin düşük olduğu ekonomilerde finansal olarak cazip olmayabilir; bu da hem çalışanların ilgisini hem de işverenlerin bu tür pozisyonları sunma isteğini azaltır.

Mieziene ve Krutuliene, “Bu, Doğu Avrupa'nın birçok ülkesinde yarı zamanlı istihdamın neden görece düşük kaldığını açıklamaya yardımcı olur” diyor.

HANGİ SEKTÖRLER YARI ZAMANLI ÇALIŞMAYI TERCİH EDİYOR?

2024'te Hollanda, AB'de kadın istihdamının en yüksek olduğu ülke olarak AB ortalamasının 12,7 yüzde puan üzerinde istihdam sağlamıştı. Hollanda'da genç istihdamı (15–24) AB ortalamasının 40 yüzde puan üzerinde ve yaşlı çalışanların (60–64) istihdam oranı ise 15 yüzde puanın üzerindeydi.

Uzmanlar, “Tüm bu göstergeler AB-27 ortalamalarının oldukça üzerindeydi. Buna karşılık, bu grupların işgücü piyasasında daha az aktif olduğu ülkelerde yarı zamanlı istihdam düzeyleri daha düşük olma eğiliminde” dediler.

Örneğin Bulgaristan'da genç istihdam oranı AB ortalamasının yarısından azdı.

“Gün veya hafta içinde personel ihtiyacının değiştiği perakende, sağlık, eğitim ve konaklama gibi hizmet odaklı sektörlerde de yarı zamanlı işler daha yaygındır,” dedi Mieziene ve Krutuliene.

İMALAT VE HİZMET SEKTÖRÜNDE FARKLAR ORTAYA ÇIKIYOR

Araştırmacılar, işverenlerin personel esnekliğini sağlamak, işgücü maliyetlerini düşürmek ve dalgalanan talebe uyum sağlamak için yarı zamanlı sözleşmeler kullandıklarını da belirtti. Örneğin, Almanya işgücü piyasasında “mini-job” önemli bir kesimi oluşturuyor ve çok sayıda yarı zamanlı pozisyon yaratıyor.

ILO'nun 2023 istatistiklerine göre, İsveç, Hollanda ve Lüksemburg'da hizmetler sektöründeki istihdam toplam istihdamın yüzde 80'inden fazlasını oluştururken, Güneydoğu Avrupa ülkelerinde (Bulgaristan, Romanya) ya da Orta Avrupa ülkelerinde (Polonya, Slovakya, Macaristan) belirgin biçimde daha düşüktü.

“Doğu Avrupa ekonomilerinin çoğu daha çok imalata odaklı; buralarda tam zamanlı işler normdur" diye eklediler.

KADINLAR YARI ZAMANLI ÇALIŞMADA ÖNE ÇIKIYOR

Belirgin bir cinsiyet farkı da görülüyor. Yarı zamanlı istihdam, kadınlarda yüzde 27,8 olan orana karşılık, erkeklerde yüzde 7,7 ile çok daha yüksek oluyor.

İsviçre, Hollanda ve Avusturya'da istihdamdaki kadınların yarısından fazlası yarı zamanlı çalışıyor. Almanya da bu seviyeye çok yakın.

Erkeklerde oranın biraz daha yüksek olduğu tek istisna Romanya; Bulgaristan'da ise fark yok.

Yarı zamanlı istihdam oranı düşük olduğunda, cinsiyet farkı mutlak sayılarda daha küçük olsa da görece olarak yine de büyük olabilir.

Utrecht Üniversitesi'nden Prof. Mara Yerkes, “Bu farkın başlıca nedenlerinden biri hem kadınların işgücü piyasasındaki konumu hem de daha genel işgücü piyasası gelişmelerindeki tarihsel farklılıklardır” diye konuştu.

Yerkes, Hollanda'da yarı zamanlı çalışmanın tarihsel gelişiminin başlangıçta 1960'lardaki işgücü kıtlığı sırasında daha fazla çalışana duyulan ihtiyaçla tetiklendiğini belirtti. 1957'de Hollanda, kadınların evlenince bazı işlerden ayrılmasını gerektiren 'evlilik engeli' yasasını yürürlükten kaldırdı.

“Zamanla, yarı zamanlı çalışma, kadınların bakım görevlerini ücretli işle birleştirmesinin bir yolu olarak görülmeye başladı; zira kadınlar o dönemde (ve genel olarak bugün de) bakım ve ev işlerinin çoğundan sorumlu kişi olarak görülüyordu” dedi.

Mara Yerkes, çeşitli ülkelerde yarı zamanlı çalışmanın, örneğin 1980'lerin başında ücret artışlarının sınırlanması karşılığında çalışma saatlerinin topluca azaltılması arzusu gibi diğer işgücü piyasası gelişmeleriyle pekiştiğini söyledi. Sonuç olarak, yarı zamanlı işler çok yaygın, kabul gören ve korunan hale geldi; bu da özellikle kadınlar arasında kalıcı popülerliklerine yol açtı.

Gent Üniversitesi'nden Stan De Spiegelaere de yarı zamanlı istihdam oranlarını etkileyen çeşitli etkenleri sıralıyor. Bunlar arasında kadınların çalışmasına dair kültürel normlardaki değişim ve tam zamanlı çalışmayı bir “aile ücreti” olarak yetersiz kılan durgun ücretler (insanları yan iş bulmaya zorluyor) yer alıyor. Ayrıca, annelerin tam zamanlı çalışabilme imkanını kısıtlayan yetersiz altyapıya ve Almanya gibi ülkelerde iş düzenlemelerinin giderek daha esnek hale gelmesine dikkat çekiyor.