Cihan DEMİRŞEVK / Sozcu.com.tr

Gözükara denizcilerin, gece gündüz korkusuzca yol almasına neden olan, coğrafi keşifleri başlatan değişimin aktörünü, insanoğlu yüzyıllar boyu elinden düşürülmedi. Denizciler için hayatta kalmanın yolu hatta belki de daha fazlası demek olan pusula, kimileri için de maceranın daha sınırsız ve özgürce tamamlanması demekti.

Gariptir ama bu kadar önemli ve dönemine göre sihirli bile sayılabilecek aletin mucidini tanımıyoruz. Anonim bir buluş pusula. Ancak Çinliler, pusulanın MS 100 yılında kendileri tarafından icat edildiğini iddia ediyor. Mıknatıslı bir iğne sayesinde “Güney”i belirleyebilen Çinliler, iğnenin bu özelliğinden yararlanmak için 424′te “Mıknatıslı arabalar” geliştirmişler. Bu duruma göre, aslında pusulayı değil sadece mıknatıslı iğneyi keşfetmişler…



Her ne kadar bu buluşu Çinliler kendilerine mal etseler de bilim insanları, pusulanın gerçek amacıyla ilk olarak, Normanlar döneminde kullanıldığını belirtiyorlar. Denizciliğin ve ona bağlı olarak coğrafyanın seyrini değiştiren pusula; 874’te İzlanda’yı fetheden, 932’de Grönland’ı keşfeden ve 1000 yılında -yani Kolomb’dan beş yüzyıl önce- Amerika’ya ayak basan Normanlar’ın başarılarında önemli pay sahibi…

Kim tarafından icat edildiği tartışmalarını bir kenara bırakırsak pusula, 1200 yılında Fransa’ya; 1207’de İngiltere’ye geldi. Böylece 13. yüzyılın başında Avrupa’da da kullanılmaya başlandı. Ve o tarihlerden sonra özellikle coğrafya düşkünlerinin ellerinden düşüremediği işlevsel bir “oyuncak” haline geldi. Çok değil, GPS cihazlarının hayatımıza girdiği birkaç sene öncesine kadar da işlevinden hiçbir şey yitirmedi.

Basit ama etkili…

Pusulanın çalışma prensibine gelirsek… Aslında oldukça basit bir kurala dayanıyor. İcat olarak adlandırılsa da, dünyanın manyetik alanlarından yararlanıldığı için, aslında doğada var olan gücün keşfi de diyebiliriz. Dünyayı değiştiren pusulanın icadını, sadece birkaç küçük eklemeyle, doğanın sunduğu olgunun okunması olarak da değerlendirebiliriz.

Tarihin seyrini değiştiren aletin en önemli parçası olan ve bir manyetik alan içerisinde bulunan pusula iğnesi, serbestçe hareket edebilecek şekilde pusula gövdesine monte edilmiş. Pusula iğnesi serbest kaldığında her zaman aynı yönü gösteriyor. İğnenin sabit olarak aynı yönü göstermesi, yeryüzünde iğneyi çeken bir gücün olmasından kaynaklanıyor. Yeryüzü bir ucu kuzeye, diğer ucu güneye uzanan devasa bir mıknatıs gibi. Dünyanın manyetikliği, pusula iğnesinin manyetik kuzeye (manyetik alanın kuzey kutbuna) doğru dönmesine neden oluyor.

Pusulanızı şaşırmayın!

Peki, tarihe yön veren bu alet nasıl kullanılır? Öncelikle pusulanın manyetik bir alet olduğunu unutmamak gerek. Bunun için çevresinde metal bir cisim olmaması önemli. Metal saatler, çanta askıları, yüzükler, arabalar; cep telefonu, bilgisayar, televizyon gibi manyetik alan yayan aletler pusulamızı şaşırtır aman dikkat!

Pusulayla yön bulmak için önce kerteriz almanız lazım. Kerteriz; basit olarak manyetik kuzey ile hedefiniz arasındaki açıdır. Eğer elinizde gideceğiniz hedefi gösteren bir harita varsa Kerteriz almak için bu haritayı kullanmanız gerekecek. Haritada bulunduğunuz yer ile gideceğiniz yeri hayali bir çizgi ile birleştirin. Pusulanızın uzun kenarını, hayali hedef çizgimizin üzerine gideceğimiz noktayı gösterecek şekilde koyalım. Pusulanın bileziğini; içindeki çizgiler haritanın düşey çizgileri ile paralel olana kadar çevirelim. Hedef açısı okuma noktasından okuduğumuz açı bize kerteriz açımızı verecektir.
İşte şimdi açınızı öğrendiniz. Pusulanızı haritadan kaldırın ve yere paralel olarak tutun. Bilezikteki kuzeyle, pusulanın kuzeyi çakışıncaya kadar etrafınızda dönün. Artık pusulanız hazır. Pusulanın hareket yönü gideceğiniz yönü göstermeye başladı. Bu arada kerteriz açısını da aklınızda tutmayı sakın unutmayın, eğer bilezik kaza eseri dönerse açınızı kaybedersiniz ve sizi pusula kurtaramaz.

GPS’çi misiniz yoksa pusulasever mi?

Pusula birden fazla çeşidi olan bir alet. Eğer askerseniz veya profesyonel bir amaç için değil de sadece doğa sporları için kullanacaksanız sizin için en iyi tür, standart ya da aynalı pusula. Yön bulmak için ise en kullanışlı model ise parmak pusulalar. Haritaya takılan ataç pusulalar tek başına veya yedek olarak taşınabilir.

Bunların yanında manyetik alan kullanmayan pusulalar da var. Bu tip pusulalar, elektrik santralleri veya büyük demir yatakları gibi nedenlerle dünyanın kimi bölgelerinde görülebilen manyetik alanların yol açtığı sapmaları bertaraf edebilmek için geliştirildi.

Cayropusula, diğer adıyla elektronik pusula ve astropusula bunlara en güzel örnek. Ancak, mıknatıslı pusula, ucuzluğu, dayanıklılığı ve elektriğe ihtiyaç duymadan hizmet vermesi nedeniyle, özellikle ıssız bölgelerde popülaritesini hiçbir zaman yitirmedi.

Kerteriz almak, yön bulmak, pusula bileziği, hayali hedef çizgisi… Biraz zor ve uğraş gerektiren işlemler. Eğer siz ‘bunların hepsi bana uzak işler’ diyenlerdenseniz, sizin için en kolay çözüm GPS aletleri olacaktır. Ancak yine de imkanınız dâhilinde mutlaka pusula ile yön bulup yolculuk yapmalısınız. Çünkü şehirden, modern hayattan uzaklaşmak için çıkılan maceralarda GPS biraz amacınızdan uzaklaşmanızı sağlayacaktır. Ayrıca yüzyıllar öncesinin kahramanlarının maceracılar olduğunu ve yanlarında pusula olmadan bir adım bile atmadıklarını unutmayın…