Son kale “Bursa Merinos Fabrikası”

“Her fabrika bir kaledir.” Atatürk’ün kurduğu son kale Bursa Sümerbank Merinos Fabrikasıdır.

Yarın 1 Şubat... Cumhurbaşkanı Atatürk, 1 ve 2 Şubat 1938’de Bursa’da iki gün arayla iki büyük fabrika açmıştı. Cumhuriyetimizin diğer fabrikaları gibi 2000’lerde yok edilen bu iki büyük fabrika Gemlik Suni İpek Fabrikası ve Bursa Merinos Fabrikasıdır.

İşte bugün size açılışlarının 84. yılında bu iki fabrikadan birini; Bursa Merinos Fabrikasını anlatacağım.

ATATÜRK’ÜN DOKUMA FABRİKALARI

Osmanlı’dan Cumhuriyete kalan 4 fabrikadan -Beykoz Deri ve Kundura Fabrikası, Feshane Mensucat Fabrikası, Bakırköy Bez Fabrikası, Hereke Mensucat Fabrikası- 3’ü dokuma fabrikasıydı.

Osmanlı’dan Cumhuriyete geçilirken yerli dokuma miktarı ülke ihtiyacını karşılayacak düzeyde değildi. Yokluğu hissedilen üç beyazdan biri de bezdi. (Diğer ikisi şeker ve un, bunlara bir de kâğıdı eklemek gerekir)

Bu nedenle erken Cumhuriyet döneminde, 1933’te hazırlanan “Birinci Beş Yıllık Sanayi Planı” (BBYSP)’de ağırlık dokuma fabrikalarına verildi. Sümerbank, BBYSP kapsamında 6 büyük dokuma fabrikası kuracaktı. Bu fabrikalar planlandığı gibi 1935-1939 arasında kurulup işletmeye açıldı.

1. Kayseri Bez Fabrikası (1935)


2. Ereğli Bez Fabrikası (1937)


3. Nazilli Bez Fabrikası (1937)


4. Gemlik Suni İpek Fabrikası (1938)


5. Bursa Merinos Fabrikası (1938)


6. Malatya Bez ve İplik Fabrikası (1939)

İşte Sümerbank’ın bu ilk 6 dokuma fabrikasından biri de Bursa Merinos Fabrikasıydı.

Türkiye’de Merinos Yetiştiriciliği

Merinos koyunu Ortaçağ’da Anadolu, Kuzey Afrika ve Ortadoğu’dan İspanya’ya götürülmüştü. Dokuma sanayi için ince ve dayanıklı yün elde etmek isteyen Osmanlı, 1841’de İspanya’dan Türkiye’ye merinos koyunu getirmişti. Hayrabolu’da ve Mihaliç Çiftliğinde merinos koyunu yetiştirilmeye başlanmıştı. Buradan elde edilen merinos yünleri Feshane Mensucat Fabrikasında işlenecekti. Osmanlı, 1844’te merinos yetiştiricilerinden vergi alınmamasına karar vermişti. 1890-1910 arasında Macaristan’dan merinos koyunları ithal edilmişti. Halkalı Ziraat Mektebi’nde merinos koyunu üzerine yapılan çalışmalar ise başarısız olmuştu.

Cumhuriyetin ilanından sonra merinos yetiştiriciliğine önem verildi. 1928’den itibaren Macaristan’dan merinos koyunu ithal edildi. Cumhuriyet hükümeti, Bursa, Balıkesir ve Çanakkale’deki yetiştiricilere ücretsiz merinos koyunu dağıttı. 1930’larda Karacabey harasında 10.000’i aşkın saf kan ve yarım kan merinos vardı. Merinos koyunları üzerinde bilimsel araştırmalar yapması için 1932/1933’te Almanya’dan Prof. Verman Türkiye’ye davet edildi. 1935’ten itibaren Almanya’dan da merinos koyunu ithal edildi. Yapılan araştırmalar sonunda Bursa, Çanakkale arasında yerli merinos türü yetiştirilebileceği anlaşıldı. Hükümet, merinos yetiştiriciliğini özendirmek için bazı yasal düzenlemeler yaptı. Mera ve çayır alanları genişletildi. Merinos yetiştirilen bölgelere veterinerler gönderildi. 1935’te Bursa’da “Merinos Yetiştirme Müfettişliği” kuruldu. 1937’de 75.000 merinos koyunu üzerinde ıslah çalışması yapıldı. Bir merinos fabrikası kurmak için 2.500.000 kg merinos yünü, bunun için de yaklaşık 800.000 merinos koyunu gerekiyordu. Ancak 1950’lerin başında Türkiye’deki merinos koyunu sayısı ancak 125.000 başa ulaşabilmişti.

Bursa Merinos Fabrikasının Kuruluşu

Sümerbank, “kamgran” adlı yüksek kalite taranmış yün ipliği üretmek için Bursa’da bir merinos fabrikası kurmaya karar verdi. Bu kararda Bursa’nın bol su kaynaklarına sahip olması, ulaşım olanaklarının iyi olması ve merinos yapağısının elde edildiği Çanakkale, Balıkesir ile Karacabey harasının buraya yakın olması etkili oldu.

Bursa Merinos Fabrikası, Mudanya-Bursa demiryolu hattı yakınlarındaki arazide inşa edilecekti. Fabrika, sosyal donatılarıyla birlikte yaklaşık 404.000 km2’lik alana yayılacaktı.

Bursa Merinos Fabrikasının ihalesini Müteahhit Nuri Demirağ ile Müteahhit Sururi ve Hayrettin Beyler aldı.

Fabrikanın inşasına 26 Kasım 1935’te başlandı. Önce fabrika alanında drenaj çalışması yapıldı. Kurutulan alanda işçiler için bir tenis kortu, bir stadyum ve amfi tiyatro biçiminde bir meydan yapılacaktı. Fabrika alanındaki ağaçlar kesilmeden sökülerek başka bir yere nakledildi.

Fabrika’nın temeli 28 Kasım 1935’te Başbakan İsmet İnönü tarafından atıldı. İsmet İnönü, temel atma töreninde yaptığı konuşmada fabrikaya bizzat Mustafa Kemal Atatürk’ün eski Türkçede “ince” ve “uzun” anlamına gelen “Merinos” adını verdiğini açıkladı. Fabrikanın maliyeti ve üretim miktarları hakkında bilgiler verdi. Fabrikanın merinos yetiştirmeyi teşvik edeceğini, böylece ülke sanayisine ve ziraatına katkıda bulunacağını, ayrıca ince ve uzun yünün artık yurt içinde üretileceğini söyledi.

Daha sonra temele konulacak olan “Başbakan İsmet İnönü, Sümerbank’ın kurduğu ilk Türk Merinos Fabrikasının temelini burada attı” yazısını imzalayan İsmet İnönü, temele inip birkaç mala harç attı.

Bursa Merinos Fabrikası’nın makineleri çeşitli Alman firmalarından alındı. Makineler hakkında bilgi almak ve Sümerbank işlerini yürütmek için Feshane Mensucat Müdürü Şükrü Bey Almanya ve Viyana’ya gönderildi. Bakanlar Kurulu, 23 Ocak 1937’de Almanya’dan montaj aletleri getirilmesine fabrikanın montaj işleri bitirilince montaj aletlerinin Almanya’ya iade edilmesine karar verdi.

1935 sonunda başlayan fabrika inşaatı 1937 sonunda bitirildi. Aynı dönemde Gemlik Suni İpek Fabrikasının inşaatı da tamamlandı. Sümerbank, bu iki büyük fabrikayı yaklaşık iki yıl gibi kısa bir zamanda bitirmeyi başardı.

Fabrikanın Atatürk Tarafından Açılması

1 Şubat 1938’de Gemlik Suni İpek Fabrikası’nın açılışını yapan Atatürk, Bursa Merinos Fabrikasını açmak için Başbakan, İçişleri, Bayındırlık, Ekonomi bakanları ve milletvekillerinden oluşan kalabalık bir heyetle Bursa’ya gitti.

Atatürk, 2 Şubat 1938’de açılış için Bursa Merinos Fabrikasına geçti. Dağ, taş her yer Atatürk’ü karşılamaya gelen büyük kalabalıklarla dolmuştu. Atatürk’ü fabrikada Bursa Valisi Şefik R. Soyer, Sümerbank Genel Müdürü Nurullah Esat Sümer beyler ile fabrika yöneticileri karşıladı.



Açılışta bir konuşma yapan Başbakan Celal Bayar, adını bizzat Mustafa Kemal Atatürk’ün verdiği bu fabrikanın BBYSP kapsamındaki fabrikalar içinde ayrı bir yere sahip olduğunu söyledi. Fabrika için 4.000.000 lira kaynak ayrıldığını, fabrikada yıllık ortalama 3.000.000 kg, hammadde kullanılacağını, yerli merinos yününün kullanılmasıyla yılda 2.000.000 liranın ülke hazinesine kalacağını belirtti.

Atatürk, 2 Şubat 1938’de saat 16.00’da altın bir anahtarla fabrikayı açtı, fabrikayı gezerek yetkililerden bilgi aldı. Sonra fabrikanın hatıra defterine şunları yazdı: “Sümerbank Merinos Fabrikası çok kıymetli bir eser olarak milli sevinci artıracaktır. Bu eser yurdun, bilhassa Bursa bölgesinin endüstri gelişmesine ve büyük milli ihtiyacın giderilmesine yardım edecektir. Eserin başarılmasından dolayı Ekonomi Bakanlığını tebrik ederim. Sümerbank Direktörlüğüne teşekkür ve fabrikayı gördüğüm gibi yüksek bilgi, tam düzenli idarede direktörüne başarı temenni ederim.”

Atatürk, Gemlik Suni İpek Fabrikası ile Bursa Merinos Fabrikasını ölümünden yaklaşık 10 ay önce açtı. Atatürk’ün açılışını yaptığı son iki fabrika bunlardı.

Fabrikanın Üretim Kapasitesi ve Sosyo-Kültürel Özellikleri

Bursa Merinos Fabrikası 4.367.000 liraya mal oldu. Fabrika 16.140 eğirme, 7.000 katlama iğine sahipti. Açıldığında çalışan sayısı 1.442 işçi, 67 memurdu. 1973’te fabrikada çalışanların sayısı yaklaşık 3.500 işçi, 200 memura yükselecekti. Fabrika, kurulduğu dönemde Balkanların ve Ortadoğu’nun en büyük yünlü fabrikası, dünyadaki benzerlerinin en modernlerinden biriydi. Fabrika tek başına Türkiye’nin kamgran taranmış iplik ihtiyacının % 70’ini karşılayacak kapasiteye sahipti.

Fabrika zaman içinde daha da geliştirildi. 1941’de fabrikaya İngiliz sistemi kamgran tesisatı eklendi. Böylece fabrikadaki eğirme iği sayısı 17.020’ye, katlama iği sayısı da 7.320’ye çıktı. 1943’te fabrikaya bir dokuma bölümü eklendi. 50 tezgâhtan oluşan dokumahane 1944’te işletmeye açıldı. İkinci Beş Yıllık Sanayi Planı ile fabrikanın kapasitesinin %50 artırılmasına karar verildi. İngiltere’den 40.000 iğ, 250 dokuma tezgâhı alındı. 1945’te Defterdar Fabrikasının bazı apre makineleri buraya getirildi. 1946 sonlarında fabrika kendi apre ihtiyacını karşılar durma geldi. Fabrika 1949’da 1.403 ton iplik, 337.742 m. kumaş üretiyordu. Bursa Merinos Fabrikası genişletilmiş haliyle Orta Avrupa’nın en büyük kamgran fabrikası, Avrupa’nın en büyük 5. dokuma fabrikası oldu.

Fabrikanın iplik kısmı 1953’te, dokuma kısmı ise 1957’de genişletildi. Fabrika 1964-1967 arasındaki Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı ve 1968-1972 arasındaki İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planı dönemlerinde daha da geliştirildi. 1977’de fabrikaya bir de hazır giyim fabrikası eklendi. Fabrika 1980’lerde biraz daha geliştirildi. Bursa Merinos Fabrikası, 1990’ların başında % 100 kapasiteyle çalışacak duruma getirildi.

Bursa Merinos Fabrikasının kaliteli ürünleri dünyada da ilgi gördü. Fabrikanın ürünleri ABD, İngiltere, Almanya, Fransa, İtalya, Japonya ve İran’a ihraç edildi. Fabrika yurt dışına 500.000 m. kumaş ihraç etti. 1967-1968’de Türkiye’nin yünlü kumaş ihracatının % 93’ünü tek başına Bursa Merinos Fabrikası karşıladı.



Bursa Merinos Fabrikası Cumhuriyetin sosyal fabrikalarından biriydi. Fabrikadaki kurslarda kalifiye eleman yetiştirildi. Çalışanlar kazalara karşı sigortalandı. Çalışanlara çeşitli yardımlar yapıldı. Özel günlerde primler verildi. 1937’de fabrika bünyesinde atletizm, kayak, güreş, atıcılık, futbol ve boks dallarında faaliyette bulunan “Merinos Spor Kulübü” kuruldu. Fabrikada 1952’de de “Mensucat Spor Kulübü” kuruldu. 1955’te fabrika bünyesinde 200 yataklı bir hastane ile çok modern bir kreş inşa edildi. 1957’de işçilere ücretsiz yemek verilen işçi yemekhanesi açıldı. Fabrika ile şehir arasına işçi ve memurlar için modern işçi ve memur evleri inşa edildi. Buraya “Merinos Sitesi” adı verildi. İşçilerin konut ihtiyacı için ayrıca fabrikada Sümerbank’ın ayırdığı bütçeyle kredi kooperatifi kuruldu. Bu kooperatif sayesinde 168 ev inşa edildi. Fabrika sinemaya, lokale, futbol, tenis, voleybol ve minyatür golf sahasına sahipti. Fabrikada çalışanlara filmler gösterildi. Balolar düzenlendi. Tiyatro oyunları sergilendi. Konserler verildi. Sergiler açıldı. Çalışanlar spor yapabildi.

★★★

Bursa Merinos Fabrikasının kapatılma kararının alındığı 2000 yılında fabrika 6.000 ton yün, 2.550 ton kamgran iplik, 3.768.000 m. ham dokuma, 3.500.000 m. apre ve 180.000 değişik hazır giyim ürünü imal ediyordu. Bursa Merinos Fabrikası, 23 Eylül 2004’te resmen kapatıldı. Fabrika tüm taşınmazlarıyla Bursa Büyükşehir Belediyesine devredildi. Fabrikanın bazı binaları 2007’de yıktırıldı. 2010’da “Merinos Atatürk Kongre ve Kültür Merkezi” açıldı. Fabrikanın bir bölümü 2011’de “Merinos Tekstil Sanayi Müzesi”ne dönüştürüldü.

Atatürk’ün 2 Şubat 1938’de açtığı son kale de işte böyle yıkıldı.

Kaynakça:

- Atatürk’ün Bütün Eserleri, C.30, İstanbul, 2011.

- Cumhuriyet, Son Posta, 3 Şubat 1938

- Cumhuriyetin 50. Yılında Sümerbank, 1933-1973, Ankara, 1973

- İhsan Uysal, “Atatürk Merinos Fabrikasında”, Sümerbank Dergisi 100. Yıl Özel Sayısı, 1981, S.211, s.53

- M. Gökhan Polatoğlu, Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin İlk Planlı Dönem Sanayileşme Faaliyetleri (1934-1938), Ankara, 2020

- Zafer Toprak, Sümerbank, İstanbul, 1988.

- K.Apak, C.Aydıneli, M.Akın, Türkiye’de Devlet Sanayi ve Maadin İşletmeleri, İzmit, 1952.