Vergi Uzmanı Dr. Ozan Bingöl, 2020 yılı bütçesinde hedefler ile gerçekleşmeler arasındaki farkları, bütçe açığının nedenlerini, kimin ne kadar vergi ödediğini, pandeminin bütçeye etkisini sozcu.com.tr’ye anlattı.
1- Bütçe açığında başlangıçtaki tahmin neydi, tahminle gerçekleşme arasında ne kadar fark ortaya çıktı?
2020 yılı bütçesinde açık tahmini 138,9 milyar lira idi. Oysa 2020 yılında gerçekleşen bütçe açığına baktığımızda tutarın 172,7 milyar lira olduğunu görmekteyiz.
Bunun anlamı bütçe tahmininin %24,3 sapmış olması. Bütçe hazırlamada “samimiyet” ilkesine aykırı bir durumdur bu.
'AÇIĞIN TEMEL NEDENİ PANDEMİ DEĞİL'
2- Bu sapmanın nedeni ne, pandemi mi?
Bu sapmanın bir kısmını pandemiye bağlasak bile, önceki yıllardaki bütçe açık tecrübelerimiz bu açıkların sadece pandemi sonucunu olmadığını, mali disiplin ve yönetimde yaşanan sorunlar ile doğrudan ilişkili olduğunu gösteriyor.
Tabii, öngörülenin üzerinde artış gösteren bütçe açıklarının yükü bize, vatandaşlara ilave vergiler olarak dönüyor.
Pandemi harcamalarının düşüklüğü, vatandaşa destekten ziyade kredi musluklarının açılması gibi unsurlar bu açığın sadece pandeminden kaynaklı olmadığını yönetimsel bir problem olduğunu açıkça göstermektedir.
En azından bir bütçe açığı olacaktı ise gönül isterdi ki gelirini kaybeden, işsiz kalan, evine ekmek götüremeyen, faturalarını yatıramayan vatandaşlara yapılması gereken gelir desteği kaynaklı olmasıydı.
Hatta, pandemi döneminde düşük faizli kredilerle vatandaşın borçlandırılması, enflasyon ve döviz kurlarının yanı sıra vergi gelirlerini de artırdı.
'VERGİ GELİRİNDE HEDEF AŞILDI, TAHSİLAT ORANI DÜŞTÜ'
3- Vergi gelirinde hedef ve gerçekleşme nasıl oldu? Tahsilat/tahakkuk oranı ne durumda?
2020 yılı Merkezi Yönetim Bütçesi toplam vergi gelirleri tahsilatı 833 milyar lira oldu. Pandemi şartlarına rağmen bütçe hedefinin %6,2 üzerinde vergi ödemişiz.
2000’li yıllarda %91 civarında olan tahsilat/tahakkuk oranımız 2020 yılında %77’lere kadar düşmüştür. Uzun vadede bu ciddi bir sorundur ve sorun olmaya da devam edecektir.
Bu durum, vergi yükünün gittikçe daha fazla dürüst mükellef ile dolaylı vergiler üzerinde kaldığını göstermesi açısından çarpıcıdır.
'BORDLU ÇALIŞANDAN 85 MİLYAR TL VERGİ KESİLDİ'
4- Gelir vergisini işçi ve şirket payları nasıl oldu?
Pandemi ve bu nedenle kısa çalışma ve benzeri uygulamalarında sağlanan vergi teşvik ve indirimlerinden kaynaklı olarak 2020 yılında tahsil edilen gelir vergisi bir önceki yıla göre yaklaşık 4,5 milyar lira düştü. Bütçe hedefinin %12,8 gerisinde kaldı.
2020 yılında tahsil edilen 158,8 milyar liralık gelir vergisinin yaklaşık 85 milyar lirası yine maaşını daha görmeden vergisini ödeyen işçi, emekçi, bordroludan kesildi. Tahsil edilen gelir vergisinin sadece %5’i beyan edilen kazançlardan elde edildi.
Şirketlerin ödediği kurumlar vergisinde ise tahsilat/tahakkuk oranı %76,3’lerde kalmıştır. 2020 yılında 918 bin kurumdan elde edilen kurumlar vergisi tahsilatı 105 milyar lira olarak gerçekleşti.
Uzun zamandan sonra ilk defa bu yıl patronlar işçi ve memurdan fazla vergi ödedi. O da pandemi nedeniyle yaşanan işsizlik, kısa çalışma ve benzeri unsurlar.
'VATANDAŞIN ÖDEDİĞİ KDV'Yİ ARACILAR FİNANSMAN OLARAK KULLANDI'
5- Dahilde alınan KDV’den ne kadar toplandı, tahsilat/tahakkuk oranı ne oldu?
Dahilde alınan KDV’den 2020 yılında 71,5 milyar lira tahsil edildi. Bütçe hedefinin %23,8 üzerinde bir gerçekleşme söz konusu. Bu durum dolaylı vergi ağırlıklı adaletsiz vergi sistemimizi perçinleyerek sürdürdüğümüzü gösteriyor.
Özellikle son yıllarda düşüş trendinde olan KDV tahsilatı bu yıl da düştü. Dahilde alınan (yurt içinde toplanan) KDV’nin tahsilat/tahakkuk oranı ise maalesef %40,2 olarak gerçekleşti.
Bu da yurt içindeki KDV’nin her 100 liralık kısmının ancak 40 lirası tahsil edilebilmiş demektir. Vatandaşın ödediği KDV’yi devlete ödemek zorunda olan aracı mükellefler, bu tutarları bir nevi finansman aracı olarak kullanmışlar.
'KREDİLERLE BİRLİKTE İTHALAT VE İTHALDE ALINAN KDV DE ARTTI'
6- İthalde alınan KDV’den ne kadar toplandı, artış varsa nedenleri ne oldu?
2020 yılında tahsil edilen ithalde KDV tutarı 159,1 milyar TL. İthalde alın KDV’de tahsilat her zamanki gibi %100’e yakın.
İthalde alınan KDV’nin yüzde 27,1 artmasının sebebi, artan kredilerle birlikte ithalatın artması, KDV’nin matrahına giren kur artışları, ÖTV artışları ve yaklaşık 5 bin ürüne getirilen ilave gümrük vergilerinden kaynaklanıyor.
Doğal olarak KDV’nin matrahı artmış ve tahsilat aynı oranda artış göstermiştir.
'HER 4 LİRA VERGİNİN 1 LİRASI ÖTV'
7- ÖTV’den ne kadar toplandı, toplam vergi gelirleri içinde payı ne oldu?
2020 yılında ÖTV tahsilatı 207,2 milyar TL oldu. Bütçe hedefinin %18 üzerinde tahsilat gerçekleşti.
2020 yılındaki toplam vergi gelir tahsilatının %24,9’u ÖTV’den oluştu. Başka bir deyişle her dört lira verginin bir lirası ÖTV oldu.
KDV’den sonra bütçenin en büyük ikinci vergi kalemi olmaya devam ediyor.
Dr. Ozan Bingöl'ÖTV GELİRİNDEKİ EN BÜYÜK ARTIŞ MOTORLU TAŞITLARDAN'
8- ÖTV’nin alt kalemlerinde durum nasıl?
2020 yılında tahsil edilen 207,2 milyar liralık ÖTV’nin alt kalemlerine göz attığımızda enteresan bir tablo ile karşılaşmaktayız. 207,2 milyar liralık ÖTV tahsilatının; 69 milyar TL’sinin petrol ve doğalgaz ürünlerinden, 61,8 milyar TL’sinin tütün mamullerinden, 46,5 milyar TL’sinin motorlu araç satışlarından, 16,4 milyar TL’sinin alkol ürünlerinden, 12 milyar TL’sinin dayanaklı tüketim mallarından ve 1,3 milyar lirasının da kolalı gazozlardan elde edildiğini görüyoruz.
2020 yılında ÖTV kalemindeki artışta en büyük katkıyı motorlu taşıtlar üzerinden alınan ÖTV yaptı. Bütçe hedefinin %146,7 üzerinde bir performans gösterdi.
Bunda otomobil talebindeki artış kadar, 2020 yılında otomobil ÖTV oranlarının yüksek oranda artırılmış olmasının da büyük etkisi var. Talebi artan ürün üzerindeki vergiler hemen artırıldı.
9- 2020’de diğer vergilerde durum ne?
Banka ve Sigorta Muameleleri Vergisinde tahsilat oranımız bir önceki yıla göre %20’lik bir artış göstererek 27 milyar TL oldu. Bu artışta özellikle KGF ve pandemi de sürekli açılan kredi muslukları gösterilebilir.
Şans Oyunları Vergisinden 3,4 milyar TL gelir elde edildi. Artış oranı bir önceki yıla göre yaklaşık %100’ün üzerinde.
Vatandaşlar bu salgınla mücadelede galiba umudu şansa ve talihe bağlamışlar denebilir. Ayrıca bu artışta şans oyunlarının özelleştirilmesi de önemli bir etkiye sahiptir. Çünkü oynanan oyun sayısı ve erişilebilirlik ciddi derecede artmıştır.
Özel İletişim Vergisinden 4,5 milyar liraya yakın gelir elde edildi.
Gümrük Vergilerinden elde edilen gelir 25,6 milyar TL. Bütçe hedefinin %25 üzerinde bir rakama tekabül ediyor. Yine kur artışları ve ilave gümrük vergileri burada da etkili olmuş ve bir önceki yıla göre yaklaşık %55 artış gerçekleşti.
Damga Vergisinden 20,9 milyar TL gelir tahsil edildi. Toplam vergi gelirlerinin %2,5’u damga vergisi. Her ne kadar işsizlik maaşından bile damga vergisi alınsa da ve her ne kadar bazı alanlarda çağ dışı bir hale gelse de devlet açısından hâlâ önemli bir gelir kalemi bu damga vergileri.
Mülkiyet üzerinden alınan iki vergi türünde ise veraset ve intikal vergisinde 2020 yılı tahsilatı 1,3 milyar TL, motorlu taşıtlar vergisinde tahsilat 15,9 milyar TL oldu. Her iki vergi türünde de tahsilat/tahakkuk oranlarına baktığımızda, veraset ve intikal vergisinde oran %48 iken MTV’de ise bu oran %69.
'KONUT KREDİLERİYLE SATIŞLAR VE TAPU HARÇLARI ARTTI'
10- Harçlardan ne kadar gelir elde edildi, konut satışlarındaki artış bu kalemi nasıl etkiledi?
2020 yılı tahsil edilen toplam harç gelirlerimiz 30,6 milyar TL.
Tamamı yıllardır TOKİ’ye aktarılan ancak 20 Temmuz 2019 tarihinde 50 liraya yükseltilip 15 lirası yine TOKİ’ye aktarılan yurt dışı çıkış harcından seyahat ksıtlamalarından dolayı 84,7 milyon TL,
Pasaport harçlarından 762,1 milyon TL,
Tapu harçlarından 18,9 milyar TL gelir elde edildi. Özellikle bir önceki yıla göre tapu harcı gelirlerindeki artışın ana sebebi konut sektörü için yapılan peşinat düzenlemesi ve tarihin en düşük konut kredisi uygulaması oldu.
11- Toplam vergi gelirinin ne kadarı gelir ve kazanç üzerinden oldu?
Gelir ve kazanç üzerinden alınan vergilerin toplam gelirlere oranı %31,7 olarak gerçekleşti. 2020 yılında da dolaylı vergi ağırlıklı vergi sisteminin adaletsiz rengi koyulaşmaya devam etti.
Sadece iki dolaylı vergi olan KDV ve ÖTV’den elde edilen toplam gelir 2020 yılında 437,8 milyar TL ile toplam vergi gelirlerinin yaklaşık %52,6’sını oluşturdu. Aslında vergi rekortmeni, başka bir bakış açısıyla vergi yükü altında kalan hep söylediğim gibi 2020 yılında da 83 milyon vatandaş oldu.
12- KDV’de tahsilat/tahakkuk oranının bu kadar düşmesinin nedeni ne?
Dahilde tahsil edilen KDV’nin tahsilat tahakkuk oranının %40’larda kalması hem maliyenin uzun vadede tahsil kabiliyetini yitirdiğine hem mükelleflerin zor durumda olduğuna, hem de vergiye gönüllü uyumun ciddi anlamda zedelendiğine işaret ediyor.
Ancak KDV gelir bakıldığında hiçbir sosyal amacı olmayan bazı muafiyet, istisna ve indirimlerin KDV sistemini nasıl bozduğunu da burada açıkça görmekteyiz.
Yıllardır kolay vergicilik yaparak sırtını dolaylı vergilere dayayan anestezik, hızlı ve kolaycı bir yaklaşımla vergi toplamayı tercih eden Maliye yönetimi ekonomik durgunluk dönemlerinde harcamaların azalması ile birlikte yaşadığı sıkıntıyı ve bunun bütçe açığındaki payını umarım görmüş ve gereken dersleri almıştır.
13- Af beklentisi de tahsilat oranını düşürüyor mu?
2020 yılında KDV’de tahsilat/tahakkuk oranının %40’larda kalması da maalesef hem vatandaş ile devlet arasında aracılık eden mükelleflerin bu KDV’yi bir nevi kredi gibi kullanıp sabit giderlerini karşıladığını gösterirken hem de Maliyenin tahsil kabiliyetinin her geçen yıl daha da azaldığının habercisi.
Bu durumun oluşmasında ayrıca alışılagelmiş olan AF beklentisi de az da olsa etkili olmuştur.
'TOPLAM VERGİ GELİRİ İÇİNDE ALKOL VE TÜTÜNÜN PAYI YÜZDE 9,4'
14- Toplam vergi geliri içinde alkol ve tütünün payı ne oldu?
Bu yılda yine tiryakiler dolaylı vergilerde başı çekmiş görünüyor. Sadece tütün ve alkolden toplanan ÖTV geliri 78,2 milyar lira.
Yani 2020 yılında tahsil edilen toplam vergi gelirimizin yaklaşık %9,4’ünü alkol ve tütünden tahsil edilen ÖTV’den oluştu. 2020 yılında tahsil edilen her 100 liralık ÖTV’nin yaklaşık 38 lirası tütün ve alkol üründen tahsil edildi.
15- Vergi yükü artıyor mu?
Ülkemizde vergi tabanının dar olması nedeniyle hissedilen vergi yükü artmaya devam ediyor. Etkinliğini yitirmiş bazı muafiyet ve istisnaların hâlâ yürürlükte olması, sosyal ve toplumsal amacı olmadan sadece ekonomik amaçlı uygulanan vergi harcamaları vergi matrahlarını aşındırarak vergi erozyonuna sebebiyet veriyor.
Ve bu etkinliği olmayan ve yüksek vergi harcamaları maalesef vergi gelirlerini azaltıyor. Toplam vergi gelirimizin neredeyse dörtte biri kadar vergi harcamamız bulunmakta ve bu durum maalesef belli bir imtiyazlı grup, sektör, ya da belli kişiler ortaya çıkarıyor.
Şunu unutmamak gerekir ki; vergi ödeyenlerin kim olduğu, neye vergi ödedikleri, vergi yükünü kimlerin sırtladığının önemli olduğu kadar vergi ödemeyenlerin ve bu yükten sıyrılanların da kimler olduğu da çok önemli.
