Onur Anıtı

“Gururlu bir şekilde batıya ve çok uzaklara dikilen bakışları, azim dolu gözleriyle, şahlanan atın üzerinde Gazi Mustafa Kemal dimdik bir şekilde oturuyor. Bu oturuşta bir korkusuzluk, kolun kılıca uzanışında ise Türklüğün gücü vardır.” (H. Krippel)

Birkaç gündür, ellerindeki halatlarla Samsun Onur Anıtı’ndaki Atatürk heykelini yıkmaya çalışan iki saldırganı, olay sonrasında halkın anıtın etrafında kenetlenmesini ve Atatürk’e saygı nöbetini konuşuyoruz. Atatürk’e yönelik çirkin saldırı sonrasında bir kere daha tüm Türkiye’nin Atatürk’te birleştiğini görüyoruz.

Bugün ben de 1932’de Samsun’da açılan “Onur Anıtı”nı anlatacağım.

ONUR ANITI’NIN YAPIMI

Tarih 19 Mayıs 1919: 9. Ordu Müfettişi Mustafa Kemal Paşa, yanındakilerle birlikte Samsun Tütün İskelesi’ne ayak bastı. Ulusal Kurtuluş Savaşı’nın örgütlenme süreci Mustafa Kemal’in bu ilk adımıyla başladı.

Tarih 15 Ekim 1927: Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal, CHP 2. Büyük Kurultayı’nda okumaya başladığı Nutuk’a, “1919 senesi Mayıs’ının 19’uncu günü Samsun’a çıktım” diye başladı.

Atatürk, 19 Mayıs 1919’da Samsun’a çıkarak Ulusal Kurtuluş Savaşı’nı örgütlemeye başlamıştı. Bu nedenle sonradan kendisine doğum gününü soranlara “19 Mayıs” dedi. 19 Mayıs, Atatürk’ün Zübeyde Ana’dan değil  ama Samsun’dan Anadolu’ya bir güneş gibi doğduğu gündü.

İşte bu nedenle Cumhuriyet döneminde en güzel ve en anlamlı Atatürk anıtlarından biri, Türk milletinin onurlu kurtuluş mücadelesinin anısına Samsun’a dikildi.

Adına “Onur Anıtı” denildi.



Anıt, 1928’de Samsun halkı tarafından dünyaca ünlü Avusturyalı heykeltıraş Heinrich Krippel’e sipariş edildi. Krippel’le 37.000 dolar karşılığında anlaşıldı. Krippel, üzerinde iki yıl kadar çalıştığı eseri Viyana’da Vereinigte Metallwerke dökümhanesinde tamamladı.(1931).

Bronz Atatürk heykeli, 15 Ekim 1931’de Alman Deutsche Levante-Linie kumpanyasının Nicea adlı vapuruyla Hamburg’dan Samsun’a ücretsiz getirildi. 32 parçadan oluşan heykel çeşitli sandıklara konulmuştu. Heykel, limandan -1927’de Gazi Park’ı içinde temeli atılıp inşa edilen- kaidenin yanına getirildi. Heykelle birlikte heykeltıraş H. Krippel ve Mayer adlı bir mühendis de Samsun’a geldi.

Heykeli yapan H. Krippel, heykelin bulunduğu sandıkların açılması, ambalajların sökülmesi ve montajın yapılması işini bizzat yönetti. Bu sırada Samsun Milletvekili Emin Bey, heykelin vergiden muaf tutulması için meclise bir önerge verdi.

Onur Anıtı, 29 Ekim 1931’de Samsun Gazi Parkı’na (Belediye Parkı’na) dikildi.

Onur Anıtı’nın Açılışı

Samsun Onur Anıtı’nın, Birinci İnönü Savaşı’nın yıl dönümünde, 10 Ocak 1932’de açılması planlanıyordu. Ancak bazı hazırlıkların uzun sürmesi nedeniyle anıt 15 Ocak 1932’de açılabildi.

15 Ocak 1932 Cuma sabahı Samsun çok heyecanlı bir güne uyandı. Samsun Onur Anıtı (Gazi Heykeli /Atlı Atatürk Heykeli / Samsun Heykeli) o gün açılacaktı. Anıtın açılacağı park ve etrafı Samsunlularca doldurulmuştu. Tokat’tan gelen askeri bando marşlar çalarak tören alanına geldi. Daha sonra askeri kıta, jandarmalar, polisler, yabancılar, konsoloslar, öğrenciler, esnaf cemiyeti temsilcileri anıtın etrafında toplandılar. Anıtın önünde bir tak, biraz ötede de bir kürsü kurulmuştu.



Açılış töreni saat 14.00’te başladı. Askeri bandonun çaldığı İstiklal Marşı’ndan sonra törene gönderilen telgraflar okundu. İlk olarak Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal (Atatürk)’ün telgrafı okundu. Atatürk telgrafında şöyle diyordu: “Salim Bey, Samsun Valisi. Muhterem Samsun halkının şahsıma karşı besledikleri asil duyguların kıymetli bir tezahürünü bildiren telgrafınızdan pek mütehassıs oldum. Teşekkür, muhabbet ve selamlarımın halka arzını rica ederim. Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal.”

Daha sonra Başbakan İsmet (İnönü)’nün telgrafı okundu: “Salim Bey, Samsun Valisi. Büyük Gazi’nin heykelinin rakz-ı münasebetiyle vatanı seven Samsun halkının gösterdiği asil ve necip duygulara teşekkür ederim efendim. Başvekil İsmet.”

Telgrafların okunmasından sonra Samsun Valisi Salim Bey kürsüye gelerek bir konuşma yaptı. Salim Bey şunları söyledi: “Halaskar Reisicumhurumuz Mustafa Kemal Hazretleri, Türklerin o büyük kahramanı, aziz yurdumuzu düşman ellerinden, sevgili milletimizi esaret zincirlerinden kurtardı. Onun azminden, dehasından doğan zaferler sayesinde bugün hür, müstakil olarak yaşıyoruz. Hayatımızı da hürriyetimizi de o azimkâr kumandana, onun fedakâr silah arkadaşlarına borçluyuz... O, kudretli bir inkılapçı, yaratıcı bir devlet kurucusudur. Yarattığı inkılaplarla milletimizi hakikatin nurlarına, medeniyetin refahlı, ışıklı ufuklarına ulaştırdı. Çürümüş padişahlar idaresinin enkazı üzerine mukaddes Cumhuriyetimizi kurdu... Büyük Gazi’nin Samsun’umuzun gümüş sahillerine ayak bastıkları gün, Türk mukadderatının dönüm noktasıdır. O mesut günden itibaren Türk tarihi için yeni bir sayfa açılmış, karanlık ufuklarımızda ümit, zafer güneşleri doğmuştu. Samsun vilayetinin muhterem halkı bu mukaddes günün hatırını yaşatmak, onu ebedileştirmek için büyük halaskarına (kurtarıcısına) karşı kalplerinden taşan muhabbetin timsali olan bu heykeli rakz ettiler. Bu eser Türk’ün azmini, damarlarındaki asil kanda mevcut kuvveti, cevheri ifade eden büyük halaskarımızın timsalidir. Kalplerde yaşayan muhabbetin bu mücessem timsalini Samsun ebediyen sinesinde saklayacaktır...” 

Konuşmasını bitiren Salim Bey, alkışlar arasında taka gerilen kurdeleyi keserek anıtı açtı. Diğer davetliler de içeri girdiler. Sonra kürsüye CHP adına Etem Veysi Bey çıktı. Ondan sonra Genel Meclis adına Havzalı Zübeyiroğlu Fuat Bey ve Belediye adına da Muhittin Bey konuştular. Sonra da Eğitim Müdürü Cemal Gültekin Bey konuştu. Son olarak heykeli yapan H. Krippel halka Almanca hitap etti. Konuşmayı Ekrem Rüştü Bey Türkçeye tercüme etti. Konuşmanın ardından okullar ve askeri birliklerin geçitleri yapıldı. Anıtın açılış töreni Vilayet Meclisi Salonundaki kabul töreniyle sona erdi.

Gece, H. Krippel onuruna Samsun Tütün İnhisar Fabrikası’nda bir ziyafet verildi. Ziyafette H. Krippel, Samsunlulara teşekkür etti.

Onur Anıtı’nın Özellikleri

Samsun Onur Anıtı, yüksek sanatsal değere sahip en güzel Atatürk anıtlarından biridir. Kaidesi hariç, atlı Atatürk heykelinin yüksekliği 4.75 metredir. Anıt heykel, kaideli olarak 8.85 metredir.   

Anıttaki atlı Atatürk heykeli, dünyada süvarisiyle şaha kalkmış en dengeli heykellerin başında gelir. Anıtta, mareşal üniformalı Atatürk, büyük bir kaide üzerinde şaha kalkmış çok güzel bir at üstünde betimlenmiştir. Sol eliyle atın dizginlerini tutan Mareşal Atatürk, sağ eliyle manevra kemerinin ucunda asılı duran kılıcının kabzasını kavramış, çekmek üzeredir.



H. Krippel, açılış konuşmasında bu kompozisyonunu “...gururlu bir şekilde batıya ve çok uzaklara dikilen bakışları, azim dolu gözleriyle, şahlanan atın üzerinde Gazi Mustafa Kemal dimdik bir şekilde oturuyor. Bu oturuşta korkusuzluk, kolun kılıca uzanışında ise Türklüğün gücü vardır” diyerek açıklamıştır.

Kaidenin yanlarında sivri kemerli nişler içinde bronz iki kabartma ve iki yazı vardır. Kaidenin solundaki kabartmada iskeleye yanaşmış bir sandal, sandalın yanındaki kişiler ve arkalarında bir top arabası betimlenmiştir. Bu insanlar, kıyıya silah ve cephane taşımaktadırlar. Kaidenin sağındaki kabartmada ise ortada, büyük zaferin simgesi olarak, kolları ve bacakları iki yana açık biçimde dimdik duran Mareşal Atatürk kabartmasına yer verilmiştir. Başı halka dönüktür, halk ile el ele kol koladır. Etrafını, yaşlısıyla genciyle, köylüsüyle kentlisiyle Türk ulusu çevrelemiştir. Anıtın kaidesindeki iki yazıda şöyle yazmaktadır: a) “Vatanda Milli Mücadele’ye başlamak için Gazi, 19 Mayıs 1919 tarihinde Samsun’a çıktı.”, b) “Bu heykel Samsun vilayet halkı tarafından 29 Birinciteşrin 1931 tarihinde dikildi.”

Yüksek sanatsal ve sembolik değere sahip olan Onur Anıtı’nda şahlanmış atının üstünde kılıcını kavramış biçimde betimlenen Atatürk heykeli, bağımsızlık için direnişi simgelerken, anıtın kaidesinde halkın ortasında, halkla el ele kol kola betimlenen Atatürk kabartması da Atatürk merkezli ulusal birlik bütünlüğü simgelemektedir.

Diğer Atatürk Anıtları

Atatürk, heykel yapmayı “yasak” ve “günah” sayan anlayışa karşı çıktı. “Dünyada medeni, ileri ve olgun olmak isteyen herhangi bir millet, mutlaka heykel yapacak ve heykeltıraş yetiştirecektir. Abidelerin, şuraya buraya tarihi hatıralar olarak dikilmesinin dine aykırı olduğunu iddia edenler, din hükümlerini gereği gibi incelememiş olanlardır” dedi. (Kocatürk, s. 161)

Atatürk, “Aydın ve dindar olan milletimiz, ilerlemenin vasıtalarından biri olan heykeltıraşlığı en son derecede ilerletecek ve memleketimizin her köşesi ecdadımızın ve bundan sonra yetişecek evlatlarımızın hatıralarını güzel heykellerle dünyaya ilan edecektir” diyerek İstanbul’da ve Edirne’de birer Mimar Sinan Heykeli, İstanbul’da Fatih Sultan Mehmet heykeli, Ankara’da ise bütün Türk büyüklerinin heykellerinin ve anıtlarının dikilmesini istedi. (Kocatürk, s. 161-162)



Erken Cumhuriyet döneminde hem yeni rejimin sembolleri olarak hem de yeni rejimin sanata verdiği önemin işareti olarak ülkenin değişik yerlerine kurtuluşun betimlendiği anıtlar ve Atatürk heykelleri dikildi. Cumhuriyetin ilk anıtı 1924’te Dumlupınar’a dikilen Meçhul Asker Anıtı’dır.

Atatürk döneminde dikilen belli başlı Atatürk anıtları da şunalardır: 1926 Sarayburnu Atatürk Anıtı (Avusturyalı Heinrich Krippel), 1926 Konya Atatürk Anıtı (Heinrich Krippel), 1928 Taksim Cumhuriyet Anıtı (İtalyan Pietro Canonica), 1927 Ankara Atlı Atatürk Anıtı (Pietro Canonica), 1927 Ankara Ulus Zafer Anıtı (Heinrich Krippel), 1932 İzmir Atatürk Anıtı (Pietro Canonica), 1932 Samsun Onur Anıtı (Heinrich Krippel), 1932 Bursa Atatürk Anıtı (Nijad Sirel, Mahir Tomruk), 1935 Ankara Güvenlik Anıtı (Anton Hanak, Jozeph Thorak), 1936 Afyon Utku Anıtı (Heinrich Krippel).

★★★

Sonuç olarak 1932’de Samsun halkı tarafından yaptırılan Samsun Onur Anıtı’na 2022’de yine Samsun halkı sahip çıktı. Anıtın kaidesinin sağındaki kabartmada Atatürk, halkın ortasında, halkla el ele kol kola betimlenmiştir; halk, Atatürk’ün etrafında toplanmıştır. 2022’de Atatürk heykeline yapılan saldırı sonrasında halk, tıpkı anıtta betimlendiği gibi Atatürk’ün etrafında el ele kol kola geldi, tüm Türkiye Atatürk’ün etrafında toplandı.

Şunu söylemeden de geçemeyeceğim: Atatürk anıtını yıkmak isteyenlere gösterdiğimiz tepkinin onda birini, Atatürk’ün fikirlerini yok edenlere, Atatürk’ün kurduğu laik Cumhuriyeti dönüştürmek isteyenlere gösterseydik bugün çok başka bir Türkiye olurdu.

Kaynakça:

- Baki Sarısakal, “Onur Anıtı Açılma Töreni,” Pdf. (Son erişim,5 Şubat 2022).

- Cumhuriyet, 21 Kanunisani 1932. s.1

- Kıvanç Osma, Cumhuriyet Dönemi Anıt Heykelleri (1923-1946), Ankara, 2003.

- Utkan Kocatürk, Atatürk’ün Fikir ve Düşünceleri, Ankara, 1999.